PARLAMENTER SİSTEM NEDİR?
Başkanlık sistemi üzerinde düşünülerek kurulmuş bir sistem olmasına rağmen, parlamenter hükümet sistemi, İngiltere’de uzun tarihsel süreçler sonunda kendiliğinden ortaya çıkmış bir sistemdir. Parlamenter sistemle ilgili kısaca aktaracağım bilgiler Anayasa Hukuku öğretisinin belirlediği hususlardır.
Parlamenter sistemde, yasama ve yürütme kuvvetleri birbirinden yumuşak şekilde ayrılmıştır. Hatta bu güçler iç içe ve dayanışma içinde çalışmak durumundadır. Yasama ve yürütme güçleri ayrı iki organa verilmişse de, bu organlar birbirinden bağımsız değildir. Bu iki organın teorik olarak, birbirinin hukuki varlığına son verme imkanı da bulunmaktadır.
Parlamenter sistem çok yaygın bir sistemdir. Türkiye’den başka, Almanya, İtalya, İspanya, Belçika, Hollanda, Danimarka, Lüksemburg, İsviçre, Norveç ve Yunanistan gibi birçok ülkede uygulanmaktadır. Ancak Türkiye’de 12. Cumhurbaşkanının halk tarafından seçilecek olması, Türkiye’yi tam bir parlamenter sistem olmaktan çıkartmıştır.
Parlamenter sistemde yürütme gücü, yasama gücü tarafından seçilir ve ona karşı sorumludur. Yürütme gücü iki başlı bir yapıdadır. Bir yanda “devlet başkanı” (Cumhurbaşkanı), diğer yanda ise hükümet vardır. Cumhurbaşkanı yasama organına karşı sorumsuzdur ve bu nedenle de yetkileri çok sınırlıdır. Neredeyse sembolik bir organ olarak görülebilir. Yürütme organının diğer kolu ise “bakanlar kuruludur”. Bakanlar kurulu (hükümet), yasama organına karşı sorumludur. Bakanlar kurulu, ülkenin siyasetini belirler ve yürütmeyi yerine getirir. Bakanlar kurulu, başbakan ve bakanlardan oluşur. Her ne kadar başbakan da bir bakan durumunda düzenlenmişse de, uygulamada başbakanın bakanlardan çok daha önemli bir konuma geldiği bütün ülkelerin uygulamalarında görülmektedir.
Bakanlar kurulunun çalışmalarına hakim olan bazı ilkeler vardır: Bakanlar kurulu, yasamaya (parlamentoya) karşı hep birlikte sorumludur ve güvensizlik oyu verildiğinde hep birlikte (işini iyi yapmış bakanlar dahil) düşerler. Bakanlar kurulu karar alırken, bakanlar birlikte karar verir, görüşmelerde ne yönde fikir beyan etmiş olurlarsa olsunlar, karar alındıktan sonra artık muhalefette kalan bakan olmaz ve bütün bakanlar alınan kararın ortak kararları olduğunu benimseyerek hareket eder. Bakanlar kurulunda muhalefet olmaz. Bakanlar kurulu üyelerinin ortak bir siyasi görüşe sahip olduğu kabul edilir. Bakanlar görüşme sırasında görüş ayrılığına düşmüş olsalar bile, bakanlar kurulunda alınan kararlarla ilgili, aynı görüşü paylaşıyormuş gibi hareket etmek zorundadır. Aksi halde bakan istifa etmek zorundadır. Bakanlar kurulunun çalışmalarına hakim olan bir diğer ilke de, görüşmelerin gizli olmasıdır. Hatta bazı ülkelerde bakanlar kurulu toplantılarında görüşme tutanağı dahi tutulmaz.
Parlamenter sistemlerde, Cumhurbaşkanı halk tarafından seçilmez, genellikle yasama organı tarafından seçilir. Yürütmenin diğer kanadı olan bakanlar kurulu, bazı ülkelerde Cumhurbaşkanı tarafından atanır, bazı ülkelerde de yasama organı tarafından seçilir. Ancak her iki sistemde de kurulmuş olan kabine (bakanlar kurulu) göreve başlayabilmek için yasama organından güven oyu ister. Sonuç olarak bakanlar kurulunun yasama organı tarafından belirlendiği söylenebilir.
Yürütmenin bir kolu olan Cumhurbaşkanının yasama organına karşı sorumsuz olduğunu belirtmiştik. Ancak, diğer kolu olan bakanlar kurulu, yasama organı karşısında sorumludur. Yasama organı, güvensizlik oyu vererek hükümeti her zaman görevden alabilir. Yasama, bakanlar kurulunun tümüne karşı güvensizlik oyu verip düşürebileceği gibi, bakanlardan sadece biri hakkında da güvensizlik oyu vererek onun görevine son verebilir.
Türkiye’de çok sıkı şartlara bağlanmış olsa da, birçok ülkede, yürütme organının bir kanadı olan devlet başkanının (Cumhurbaşkanı) da yasama organı üzerinde fesih yetkisine sahiptir. Ancak yürütmenin yasamayı feshetme yetkisinin hiç olmadığı ülkeler de vardır. Bu sistemler de parlamenter sistem olarak kabul edilir.
Parlamenter sistemlerde, yürütmede görev alan başbakan ve bakanlar, aynı zamanda yasama meclisi üyesi olan milletvekilleri durumundadır. Böyle bir zorunluluk olmasa da uygulamada durum bu şekilde olmaktadır. Böylelikle aynı kişiler hem yürütmede görev almakta, hem de yasama organında çalışmaktadır. Bu nedenle parlamenter sistemde tam bir kuvvetler ayrılığı yoktur.
Bakanlar kurulu üyeleri yasama organının çalışmalarına katılır, yasa teklifi verir ve söz alarak tartışmalara katılır.
Yürütmenin yasama karşısındaki en önemli yetkilerinden biri Cumhurbaşkanının, yasama tarafından yapılmış olan kanunları “geciktirici veto” edebilmesidir. Bu durumda kanun, yasama organında bir kez daha görüşülür.
Bütçe yürütme organı tarafından hazırlanır ve yasama organı tarafından kabul edilir. Hükümetin, aynı zamanda yasama organının çoğunluğunu oluşturan partinin (veya partilerin) üyesi ve temsilcileri olduğu düşünüldüğünde, bütçenin yasama organı tarafından onaylanacağını tahmin etmek zor değildir.
Uluslararası anlaşmalar, yürütme organı tarafından yapılır ancak yasama organı tarafından onaylanınca yürürlüğe girer. Yasama organı, soru, meclis araştırması, meclis soruşturması ve gensoru yollarıyla yürütmeyi denetler.
PARLAMENTER SİSTEMİN GÜÇLÜ YANLARI
Parlamenter sistemin güçlü yanları, başkanlık sisteminin zayıf yanlarıdır. Parlamenter sistemin zayıf yanları ise başkanlık sisteminin güçlü yanlarını oluşturur.
Parlamenter sistemde siyasi tıkanıklıkların çözümü için bazı yollar vardır. Yasama ve yürütmenin elinde “güvensizlik oyu” ve “yasama organını feshi” olmak üzere karşılıklı araçlar bulunduğu için, krizlerin (teorik olarak) çözülmesi mümkündür.
Bakanlar kurulu ve yasama meclisi arasında sürekli etkileşim vardır ve halkın desteğini yitirmiş bir hükümet, görev süresinin sonunun beklemeksizin, parlamento tarafından değiştirilebilir.
Parlamenter sistemde kutuplaşma olmaz. Çünkü kazanan her şeyi kazanmaz, kaybeden ise sistemden dışlanmaz ve muhalefet olur.
Parlamenter sistemde devlet başkanı (Cumhurbaşkanı) partiler üstüdür ve uzlaştırıcı bir rol oynar.
PARLAMENTER SİSTEMİN ZAYIF YANLARI
Parlamenter sistemin en zayıf yanı, istikrarsız hükümetlere yol açmasıdır. Bu sistemde potansiyel bir istikrarsızlık bulunmaktadır. Belçika, Danimarka, Finlandiya, Hollanda, Norveç, İsveç gibi başarılı örneklerde bile hükümetlerin ortalama ömrü 22 aydır. Bu süre ise istikrarlı bir yönetim yaratmak için çok kısa bir süredir. Başarısız örneklerde, hükümet süreleri nadiren bir yılı geçmiştir.
Parlamenter sistem zayıf hükümetlere yol açar. Bunun en önemli nedeni koalisyon hükümetleridir. Koalisyon hükümetleri, sistemin doğası gereği birbirlerine rakip olan farklı partilerden oluşur ve uzlaşmaları çoğu zaman pek mümkün olmaz. Bu nedenle koalisyon hükümetleri, hiçbirşey yapmayarak çalışma sürelerini uzatmaya çalışmaktadır.
Parlamenter sistem kalitesi düşük bir demokrasiye yol açar. Sadece Parlamento seçimle gelir. Ancak seçmen seçimde oy verirken, başbakanın kim olacağını, koalisyon olursa hangi partilerin bu koalisyonda bulunacağını, tek parti başa gelse bile başbakanın kim olacağını bilmeden oy kullanmak zorundadır. Hal hükümeti doğrudan doğruya belirleyememektedir. Bununla birlikte, ülkede işler kötü gittiğinde bunun sorumlusunu tespit edebilmek de çoğu zaman mümkün olmamaktadır. Hükümetin birden çok partiden oluştuğu durumlarda sorumlunun tespiti mümkün olamamaktadır.
Ancak şunu da belirtmek gerekir ki; çoğunluk seçim sisteminin uygulandığı ve disiplinli iki-parti sisteminin bulunduğu İngiltere’de parlamenter sistem gayet istikrarlı ve güçlü hükümetler yaratabilmektedir. Fransa ve Almanya, Parlamenter sisteme bazı yöntemler ekleyerek güçlü ve istikrarlı yönetimler yaratmıştır.
Sitemizdeki tüm yazı ve makalelerin telif hakları tarafımıza ait olup, kaynak ve site adresimiz belirtilerek kullanılabilir.
